Quyền lực mềm của Trung Quốc
Times Square ở Manhattan là một cái gì đó giống như cái chén thánh của chủ nghĩa tư bản Mỹ. Trên những dòng tin tức điện tử, giá cả chứng khoán mới nhất của Nasdaq nhấp nháy chạy ngang qua trong những mẫu tự và con số thật lớn. Tập đoàn truyền thông và ngân hàng đầu tư có trụ sở của họ ở đó. Và tất cả những gì có tên tuổi trong thế giới tiêu thụ toàn cầu đều trình chiếu những đoạn phim quảng cáo của mình ở đó.
Trong tháng Giêng 2011 bất chợt có những người mà phần lớn người Mỹ chưa bao giờ nhìn thấy đã xuất hiện trên các màn hình này. Diêu Minh, cựu ngôi sao bóng rổ của Houston Rockets thuộc nhóm NBA [National Baskettball Association], một vài người còn nhận ra được, và có lẽ cả nữ diễn viên Chương Tử Di hay người biểu diễn dương cầm Lang Lãng. Nhưng ai là 47 người Trung Quốc nổi tiếng khác, những người nhấp nháy hàng ngày một tháng trời qua các màn hình ở Times Square đó? Ai là Vương Kiến Trụ hay Dương Lợi Vĩ? (Một người nguyên là sếp của China Mobile, người kia là phi hành gia đầu tiên của Trung Quốc).
Với chiến dịch bạc triệu này, chính phủ Trung Quốc muốn chỉ cho người Mỹ thấy gương mặt hiện đại, dễ mến của đất nước. Nhìn này: những người xuất sắc của Trung Quốc không chỉ là những chính trị gia nào đó mà còn là nhà thể thao, diễn viên, nghệ sĩ, nhà thiết kế, khoa học gia và giám đốc. Trung Quốc có nhiều hơn là Mao Trạch Đông, Đặng Tiểu Bình và Hồ Cẩm Đào.
Có thể thấy rõ chậm nhất là với chiến dịch đó ở Times Square: Trung Quốc đã phát hiện ra các lợi thế của quyền lực mềm. Người sáng tạo ra khái niệm đầy quyền lực mới mẻ này là Joseph Nye. Ông giáo sư Harvard đã đưa ra khái niệm này ngay từ 1990 vào trong thảo luận chính trị và cụ thể hóa nó 2004 trong quyển sách Soft Power của ông. Theo ông, có ba nguồn gốc của quyền lực: quyền lực quân sự, quyền lực kinh tế và Soft Power, cái thường được dịch là quyền lực mềm.
Quyền lực quân sự thống trị trong thế kỷ vừa qua, cũng như quyền lực kinh tế. Nhưng bây giờ thì – theo Nye – quyền lực mềm ngày càng quan trọng hơn. Người ta cần phải “chiếm lĩnh” những nước khác với ý tưởng, thay vì với tên lửa. Từ ngữ và giá trị thay vì vũ khí.
Vào khoảng năm 2005, người Trung Quốc bắt đầu hoạt động tích cực trong đề tài quyền lực mềm. Đại diện cho sự thay đổi nhận thức vào thời này là một trích dẫn từ tờ báo Đảng People’s Daily, mà trong đó một bài xã luận phàn nàn: “Chúng ta chỉ xuất khẩu máy truyền hình, nhưng chúng ta không xuất khẩu nội dung cho các chương trình truyền hình.”
Ngay sau đó, Hồ Cẩm Đào trong bài diễn văn nổi tiếng của ông tại Đại hội Đảng lần thứ 17 trong tháng Mười 2007 nói rằng Trung Quốc cần phải “nâng cao quyền lực mềm về văn hóa của quốc gia”. Đứng ở đằng sau đó là một phần không nhỏ của sự ganh tỵ với đối thủ Hoa Kỳ mà người ta một phần khâm phục quyền lực mềm của nó nhưng đồng thời cũng cảm thấy thắng thế như là một quốc gia có nền văn hóa 5000 năm.
Người Trung Quốc không thích người Mỹ thống trị các rạp chiếu phim, các danh sách xếp hạng âm nhạc và các truyền thông (CNN!) trên khắp thế giới, rằng những người này xuất khẩu môn thể thao được ưa thích nhất của họ (NBA) và tràn ngập thế giới với Big Mac và Latte macchiato của Starbucks và rằng The American Way of Life trở thành cảm giác sống toàn cầu, trong khi ở Phương Tây, Trung Quốc chỉ được liên kết với sảm phẩm rẻ tiền, nhà hàng dơ dáy và những người bất đồng chính kiến bị truy nã.
Giới lãnh đạo Trung Quốc muốn sửa chữa hình ảnh xấu này này và trong lúc đó dựa trên triết gia và nhà chiến lược quân sự thời xưa Tôn Vũ, người đã từng viết trong Binh pháp Tôn Tử, rằng tấn công những cái đầu của kẻ địch thì tốt hơn là vây hãm các thành phố của họ.
Ngày nay, người ta tạo ảnh hưởng lên những cái đầu như thế nào? Qua truyền thông. Thế là Trung Quốc khởi động một chiến dịch truyền thông khổng lồ. Tiền bạc cũng không đóng một vai trò nào ở đây. Trong tháng Giêng 2009, chính phủ chi 45 tỉ nhân dân tệ cho một dự án có tên là Ngoại Tuyên Công Tác, cái mà người ta có thể dịch là tuyên truyền ở nước ngoài.
Đóng vai trò quan trọng nhất trong đó là các truyền thông nhà nước. Các chương trình nước ngoài của họ – trước hết là trong tiếng Anh – được mở rộng ra rất nhiều. Với Global Times – bên cạnh tờ China Daily truyền thống – một tờ nhật báo tiếng Anh mới được thành lập, mang tính lá cải [boulevardesk], nhanh nhẩu ngạo mạn và có hơi hướng quốc gia chủ nghĩa. Tờ China Daily, đạo mạo trái ngược, khởi động một tờ tuần báo tiếng Anh ở châu Âu. Tân Hoa Xã ngày càng lan truyền tin tức của mình đi trong nhiều thứ tiếng hơn, có lẽ chẳng bao lâu nữa là cả trong tiếng Đức. Tân Hoa Xã – hiện nay có trụ sở chính ở Mỹ trực tiếp tại New Yorker Times Square – muốn qua đó chống lại độc quyền tin tức toàn cầu của các thông tấn xã Phương Tây AFP, AP và Reuters.
Tân Hoa Xã thời gian sau này cũng bước vào giới truyền hình và từ tháng Bảy 2010 phát sóng một chương trình toàn cầu 24 giờ bằng tiếng Anh. Và cả đài truyền hình nhà nước CCTV hiện nay cũng lan truyền các hình ảnh của mình đi trên các kênh tiếng Anh cũng như tiếng Tây Ban Nha, tiếng Pháp, tiếng Nga và tiếng Ả Rập. Trong lĩnh vực truyền hình, đối thủ cũng là các nhà độc quyền Phương Tây BBC và CNN, hiện diện trên màn hình toàn cầu.
Các đài truyền hình Trung Quốc muốn phá vỡ độc quyền của các công ty này trước hết là trong các nước đang phát triển. Ví dụ như CCTV vừa mới thiết lập một studio lớn trong Nairobi thủ đô của Kenia, sản xuất những chương trình riêng cho châu Phi. Đó là studio khu vực đầu tiên của CCTV cho loại này. Dự định sẽ có các studio khác nối tiếp theo sau đó.
Từ nhiều năm nay, chiến dịch truyền thông Trung Quốc được kèm theo bởi công cuộc xây dựng các Viện Khổng Tử. Đã có trên 400 viện ở trên 100 nước. Các cơ sở này theo ý tưởng cơ bản thì có thể so sánh được với Viện Goethe Đức, British Council hay Instituto Cervantes Tây Ban Nha, ngay cả khi việc cung cấp tài chính có khác nhau. Nhà nước Trung Quốc chỉ tài trợ, tối đa 100.000 dollar. Đối tác trong các nước tương ứng – ở Đức thường là các trường đại học – phải chi trả phần còn lại. Họ chi trả ví dụ như cho tiền thuê nhà và nhân sự giảng dạy.
Nhưng sự khác biệt to lớn là ảnh hưởng của nhà nước, cái tại các viện Khổng Tử lớn hơn nhiều khi so với các tổ chức văn hóa Âu châu. Có quyền giám sát các viện Khổng Tử đang nhiều lên trên khắp thế giới là Quốc gia Hán ngữ Quốc tế Thôi Quảng Lãnh đạo Tiểu tổ Bạn Công Thất (Văn phòng Quốc gia của Tổ Lãnh đạo Quảng bá Quốc tế Hán ngữ). Một danh hiệu dài dòng rắc rối, thường được rút ngắn theo lối viết tiếng Hoa là Hanban. Hanban đứng trực tiếp dưới quyền của Bộ Giáo dục Trung Quốc.
Sếp của Hanban là Lưu Diên Đông, người phụ nữ có cấp bậc cao nhất trong giới lãnh đạo của ĐCS. Toàn bộ những người cộng tác ở cấp bậc lãnh đạo của bà cũng đều là quan chức cao cấp. Do có liên kết chặt chẽ này với Đảng và nhà nước mà những người phê phán như giám đốc Viện Đông Á của Đại học Thực hành Ludwigshafen, Jörg-M. Rudolph, đã xem các viện Khổng Tử như là những con ngựa thành Troy, thâm nhập vào trong các đất nước khác. Ủng hộ cho luận điểm này là việc mới đây Hanban đã tuyên bố sẽ lan truyền một “Hán học mới” thông qua các viện này.
Với tất cả những sự ồn ào quanh các viện Khổng Tử đó, hầu như không có ai đặt ra câu hỏi liệu những viện này nói chung là có thể được xem như một công cụ của quyền lực mềm hay không? Michael Kahn-Ackermann, cựu lãnh đạo Viện Goethe ở Bắc Kinh, hoài nghi: “Bản thân tôi thì không tin rằng việc truyền bá ngôn ngữ riêng của mình lại là một công cụ đặc biệt thích hợp cho quyền lực mềm.”
Nhưng về nội dung – bên cạnh ngôn ngữ – thì Trung Quốc có thể chào mời những gì? Phương Tây chào mời những giá trị như tự do và dân chủ. Nhưng Trung Quốc muốn và có thể chào mời những giá trị nào?
Người Trung Quốc tin rằng họ có một thứ: những ý tưởng của sự hài hòa. Một giá trị tốt đẹp mà ở Phương Tây người ta cũng nên chăm sóc cho nó nhiều hơn nữa. Nhưng – nhiều người ở Phương Tây hỏi – một Trung Quốc giam giữ những người có suy nghĩ khác thì làm sao mà có thể là người thầy về sự hài hòa cho chúng ta được?
Phán xét của Joseph Nye về những cố gắng vươn tới quyền lực mềm của Trung Quốc vì vậy mà đã phá vỡ mọi ảo tưởng và cũng mâu thuẫn. “Trung Quốc còn xa mới có thể ngang bằng được với quyền lực mềm của Mỹ và châu Âu”, người cha đẻ của ý tưởng này nói, “nhưng sẽ là không khôn ngoan nếu như cứ phớt lờ những thành công mà Trung Quốc đã đạt được.”
Các hệ thống dân chủ sử dụng quyền lực mềm dễ dàng hơn. Nhưng Trung Quốc còn cách đó xa lắm.
Tại sao Trung Quốc – nhất thời – sẽ không dân chủ
Khi một đất nước cứ tăng trưởng và tăng trưởng thì đến một lúc nào đó có một lớp trung lưu thành hình. Và những người này không chỉ muốn tiêu thụ mà cũng muốn cùng quyết định, tức là yêu cầu các quyền chính trị và tự do.
Trên lý thuyết là như vậy. Nó được nhà xã hội học người Mỹ Seymour Martin Lipset đưa ra lần đầu tiên vào cuối những năm 50 mà đối với ông thì rõ ràng là có một mối liên quan giữa thịnh vượng và dân chủ. Qua đó, ông đã thành lập thuyết Hiện đại hóa.
Nhưng người ta đo thịnh vượng ra sao? Tốt nhất và đơn giản nhất là qua thu nhập trên đầu người, Seymour và những người biện hộ cho ông nói. Nhưng bắt đầu từ mức thu nhập nào thì một đất nước sẽ trở nên dân chủ? Các nhà khoa học tranh cãi nhau về điều này. Khoảng cách của các quan điểm là từ 1000 cho tới 6000 dollar.
Và có thật sự là đơn giản như thế không?
Liệu một đất nước có trở nên dân chủ khi thu nhập trên đầu người bắt đầu từ 3000 dollar – chúng ta cứ nói như vậy đi – hay không? Không, chính trị và một sự thay đổi hệ thống không hoạt động đơn giản tới như vậy. “Mối quan hệ giữa hiện đại hóa kinh tế và dân chủ là một mối quan hệ nhân quả, nhưng không đơn nhân quả”, nhà chính trị học Wolfang Merkel giải thích trong tác phẩm kinh điển Systemtransformation [Chuyển đổi hệ thống] của ông. Tức có nghĩa là: Còn phải có thêm những điều kiện khác nữa. Ví dụ như một mức học vấn tương đối cao.
Bây giờ thì Trung Quốc có cả hai – một thu nhập trên đầu người trên 3000 dollar và một hệ thống giáo dục tốt mà nhiều người Trung Quốc hưởng lợi từ đó. Nhưng mặc dù vậy Trung Quốc vẫn chưa dân chủ và trong thời gian sắp tới đây cũng sẽ không. Tại sao lại như vậy?
Vì cả tôn giáo và văn hóa cũng đóng một vai trò quan trọng trong việc một nhà nước được tổ chức trong hình thái và hiến pháp nào. Max Weber đã chỉ đến mối liên quan này ngay từ đầu thế kỷ 19. Nhà xã hội học người Mỹ Samuel Huntington nắm lấy luận điểm này một lần nữa vào đầu những năm 90. Trong đó, ông bàn trực tiếp về Trung Quốc.
Trung Quốc rõ ràng là một xã hội theo đạo Khổng. Đạo Khổng không phải là một tôn giáo như nhiều người ở Phương Tây tin là thế. Nó – khác với Thiên Chúa giáo hay đạo Hồi – không đưa ra những lời giải thích và hứa hẹn cho thế giới bên kia. Nó gắn kết chặt chẽ với thế giới ở bên này và giảng giải những giá trị như hài hòa, tôn trọng người có quyền lực (đặc biệt là cha mẹ) và học tập liên tục. Vì vậy mà trong các xã hội theo đạo Khổng, tập thể đứng trên cá nhân, quyền lực đứng trên tự do, những cái không nhất thiết phải khuyến khích lối suy nghĩ và các cấu trúc dân chủ. Do đó, Huntington đi tới kết luận. “Một nền dân chủ Khổng giáo tự nó là một mâu thuẫn.”
Giáo sư Harvard Francis Kukuyama phản bác giáo sư Harvard Huntington đã qua đời. Đạo Khổng tương đối khoan dung và bình đẳng. Ngoài ta, ông nhấn mạnh tới giáo dục và đào tạo. Tất cả những cái đó là những thành phần khuyến khích dân chủ. Vì vậy mà Trung Quốc không miễn nhiễm trước một sự dẫn nhập dân chủ. Câu hỏi chỉ là khi nào thì nó có thể xảy ra. Thế nào đi nữa thì trong thời gian tới đây cũng không.
Và ở đây có thêm một – cựu – giáo sư Harvard thứ ba bước vào cuộc hơi: Alexander Gerschenkron. Ông nói, tầng lớp trung lưu hưởng lợi từ một hệ thống chuyên quyền. Họ hàm ơn lần trỗi dậy của hệ thống. Vì vậy mà họ quan tâm tới sự ổn định của hệ thống.
Đảng Cộng sản biết điều đó và vì vậy mà cộng tác với giới trung lưu. Họ tiến hành một chiến thuật ôm ấp khéo léo và bước vào một mối quan hệ với những người buôn bán một mình, doanh nhân và trí thức. Họ làm cho nhiều nhóm, những nhóm có thể chống lại chính quyền, trở thành đồng minh với họ – trí thức, sinh viên và tầng lớp trung lưu.
Ví như 80% sinh viên – đây là một con số chính thức – muốn gia nhập Đảng sau khi tốt nghiệp. Họ làm điều đó không phải vì họ là những người nhiệt tình đấu tranh cho chủ nghĩa cộng sản, mà vì họ hứa hẹn cho mình các cơ hội thăng tiến tốt hơn – dù đó là trong hành chính hay trong các công ty nhà nước.
Đó là một cuộc kinh doanh có qua có lại. Tầng lớp trung lưu nhận được những gì họ muốn, tức khả năng thăng tiến và làm giàu. Đổi lại, Đảng đang thống trị cũng nhận được cái mà họ muốn – bảo toàn quyền lực. Tầng lớp trung lưu vì vậy mà có tác động làm ổn định hệ thống nhiều hơn là gây nguy hại đến hệ thống.
Một nhận định cũng được ủng hộ qua thực tiễn. Giáo sư người Mỹ Jie Chen trong quyển sách Allies of the State: China’s Private Entrepreneurs and Democratic Change của ông đã khảo sát quan điểm của giới trung lưu Trung Quốc về một thay đổi hệ thống có thể. Kết luận của ông sau hơn 2000 cuộc trao đổi: “Tầng lớp trung lưu Trung Quốc sẽ không xuất hiện như là những người ủng hộ cho một sự dân chủ hóa.”
Họ sẽ không tiếp nhận vai trò cách mạng của giới tư sản giống như những người này đã đóng trong châu Âu của thế kỷ 18 và 19. Richard McGregor: “Họ có nhiều thứ để mất.” Giả sử như có những cuộc bầu cử theo mẫu mực Phương Tây One Man – One Vote. Nếu như người ta ước lượng giới trung lưu Trung Quốc ở 200 tới 300 triệu, thì họ rõ ràng là thiểu số trong một cuộc bầu cử.
Người nông dân sẽ có quyền quyết định. Và chắc chắn là họ sẽ muốn một chính sách hoàn toàn khác hẳn với tầng lớp trung lưu thành thị, tức là tái phân phối có lợi cho họ, trước thế bất lợi trong những thập niên vừa qua cũng là điểu dễ hiểu. Những người chịu thiệt thòi của một chính sách như vậy là giới trung lưu thành thị. Tức là trong giai đoạn – tôi nhấn mạnh – hiện tại của sự phát triển Trung Quốc, những người này không thể có một mối quan tâm tới việc người dân ở nông thôn có thể nắm lấy quyền lực một cách dân chủ.
Tức là sẽ không có một sự chuyển tiếp nhanh chóng sang dân chủ ở Trung Quốc, nhưng ít ra thì cũng có những bước tiến cải cách chậm chạp.
Không có nhận xét nào:
Đăng nhận xét